Lityo

elementong kimikal, simbolong He at atomikong bilang 3
(Idinirekta mula sa Litiyo)

Ang lityo (Ingles: lithium; Espanyol: litio) ay isang elementong kimikal sa talahanayang peryodiko na sinasagisag ng simbolong Li at nagtataglay ng atomikong bilang 3.

Lithium, 3Li
Lithium floating in oil
Lithium
Bigkas sa Ingles /ˈlɪθiəm/ (LITH-ee-əm)
Hitsurasilvery-white (shown floating in oil)
Pamantayang atomikong timbang Ar°(Li)
  • [6.9386.997]
  • 6.94±0.06 (pinaikli)[1]
Lithium sa talahanayang peryodiko
Hydrogen Helium
Lithium Beryllium Boron Carbon Nitrogen Oxygen Fluorine Neon
Sodium Magnesium Aluminium Silicon Phosphorus Sulfur Chlorine Argon
Potassium Calcium Scandium Titanium Vanadium Chromium Manganese Iron Cobalt Nickel Copper Zinc Gallium Germanium Arsenic Selenium Bromine Krypton
Rubidium Strontium Yttrium Zirconium Niobium Molybdenum Technetium Ruthenium Rhodium Palladium Silver Cadmium Indium Tin Antimony Tellurium Iodine Xenon
Caesium Barium Lanthanum Cerium Praseodymium Neodymium Promethium Samarium Europium Gadolinium Terbium Dysprosium Holmium Erbium Thulium Ytterbium Lutetium Hafnium Tantalum Tungsten Rhenium Osmium Iridium Platinum Gold Mercury (element) Thallium Lead Bismuth Polonium Astatine Radon
Francium Radium Actinium Thorium Protactinium Uranium Neptunium Plutonium Americium Curium Berkelium Californium Einsteinium Fermium Mendelevium Nobelium Lawrencium Rutherfordium Dubnium Seaborgium Bohrium Hassium Meitnerium Darmstadtium Roentgenium Copernicium Nihonium Flerovium Moscovium Livermorium Tennessine Oganesson
H

Li

Na
heliumlithiumberyllium
Atomikong bilang (Z)3
Pangkatpangkat 1: idrohino at mga metal na alkali
Peryodoperyodo 2
Bloke  s-bloke
Konpigurasyon ng elektron[He] 2s1
Mga elektron bawat kapa2, 1
Katangiang pisikal
Pase sa STPsolid
Punto ng pagkatunaw453.69 K ​(180.54 °C, ​356.97 °F)
Punto ng pagkulo1615 K ​(1342 °C, ​2448 °F)
Densidad (malapit sa r.t.)0.534 g/cm3
kapag likido (sa m.p.)0.512 g/cm3
Puntong kritikal(extrapolated)
3223 K, 67 MPa
Init ng pusyon3.00 kJ/mol
Init ng baporisasyon147.1 kJ/mol
Molar na kapasidad ng init24.860 J/(mol·K)
Presyon ng singaw
P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k
at T (K) 797 885 995 1144 1337 1610
Katangiang atomiko
Mga estado ng oksidasyon0[2], +1 (isang matapang na panimulang oksido)
ElektronegatibidadEskala ni Pauling: 0.98
Radyong atomikoemperiko: 152 pm
Radyong Kobalente128±7 pm
Radyong Van der Waals182 pm
Color lines in a spectral range
Mga linyang espektral ng lithium
Ibang katangian
Likas na paglitawprimordiyal
Kayarian ng krystalbody-centered cubic (bcc)
Body-centered cubic crystal structure for lithium
Bilis ng tunog manipis na bara6000 m/s (at 20 °C)
Termal na pagpapalawak46 µm/(m⋅K) (at 25 °C)
Termal na konduktibidad84.8 W/(m⋅K)
Elektrikal na resistibidad92.8 n Ω⋅m (at 20 °C)
Magnetikong pagsasaayosparamagnetic
Modulo ni Young4.9 GPa
Modulo ng tigas4.2 GPa
Bultong modulo11 GPa
Eskala ni Mohs sa katigasan0.6
Bilang ng CAS7439-93-2
Kasaysayan
PagkakatuklasJohan August Arfwedson (1817)
Unang pagbubukodWilliam Thomas Brande (1821)
Pangunahing isotopo ng lithium
Iso­topo Abudansya Half-life (t1/2) Paraan ng pagkabulok Produkto
6Li 7.5% Ang 6Li ay tumatagal sa may 3 neutron
7Li 92.5% Ang 7Li ay tumatagal sa may 4 neutrons
6Li content may be as low as 3.75% in
natural samples. 7Li would therefore
have a content of up to 96.25%.
Kategorya Kategorya: Lithium
Lityo

Kabilang din sa mga katangian nito ang pagkakaroon ng atomikong bilang na 6.939, punto ng pagkatunaw na 179 °C, punto ng pagkulong 1,317 °C, espesipikong grabidad na 0.534, balensiyang 1. Isa itong metalikong elementong malambot, parang pilak, at napakareaktibo. Natuklasan ito ni Johan August Arfwedson (binaybaybay ding Arfvedson ang apelyido) noong 1817.[3]

Ito ay isang malambot na metal na alkaling may pilak-puti na kulay. Sa ilalim ng mga kondisyong ayon sa pamantayan, ito ay ang pinakamagaan na metal at ang pinaka hindi dense sa lahat ng mga solid na kimiko. Tulad ng lahat ng mga alkali metal, ang lithium ay mataas na reaktibo, mabilis mag-corrode sa mamasa-masa na hangin upang bumuo ng isang itim na pumusyaw. Para sa mga kadahilanang ito, ang lithium metal ay kadalasan naka-imbak sa ilalim ng takip ng lalagyan ng langis.[4] Kapag binuksan, ang lithium exhibits kumikinang ngunit ito ay bumabalik sa pagiging kulay-pilak kapag ito ay nakapagkaroon ng kontakto sa oksiheno. Nasusunog din ang Lityo.

Ayon sa teorya, ang lityo ay isa sa mga unang ilang elemento na nagawa sa Big Bang; ang dami nito ngayon ay malaking-malaki na mas mababa kaysa sa hinulaang teorya [5]; ang proseso kung saan ang mga bagong lithium ay nalikha at nawasak, at ang tunay na halaga ng dami nito[6] ay patuloy na maging aktibo na usapin ng pag-aaral sa Astronomiya.[7][8][9] Kahit tunay na magaan sa atomic weight ang lityo ay mas karaniwan sa daigdig kaysa sa alinman sa mga unang 20 mga elemento dahil sa kanyang mababang nuclear binding energy.

Dahil sa mataas na reaktibiti, ito ay lumilitaw lamang natural sa Earth sa anyo ng compounds. Ang litiyo ay nakikita sa isang bilang ng mga pegmatitic mineral, ngunit din ay karaniwang nakukuha mula sa brines at clays; sa isang pangkalakalan (commercial) na antas, ang litiyong metal ay ilang electrolytically mula sa isang timpla ng klorido lityo (lithium chloride) at klorido potasyo (potassium chloride).

May maliit na dami ng lityo ang nasa sa mga dagat at sa ilang mga organismo, kahit na ang mga sangkap ng naglilingkod walang mistulang biological function sa mga tao. Gayon pa man, ang neurological epekto ng lithium ion Li+ ay nagagamit sa lityo para sa mga gamot. Ang lityo at ang mga compunds nito ay may ilang mga iba pang mga pangkalakalan (commercial) na aplikasyon, kasama na ang mga heat-resistant na salamin at keramika, mataas nastrength-to-weight na alloys na ginagamit sa mga sasakyang panghimpapawid, at bateryang lityo. Ang lityo rin ay may mahalagang mga kaugnayan sa nuclear physics: ang malalakas na lithium atoms ang unang ginawa ng tao na halimbawa ng isang nuclear reaksiyon, at ang lithium deuteride ay ginagamit bilang ang fusion fuel sa mga staged thermonuclear weapons.

Kasayasayan at ang pinagmulan ng pangalan baguhin

Ang Petalite (lithium aluminum silicate) ay unang natuklasan noong 1800 sa pamamagitan ng isang Luso-Brazilian siyentipiko na si José Bonifacio de Andrade e Silva, na natuklasan ng mga mineral sa isang Swedish na bakalan sa isla ng Utö. Gayunman, ang lityo ay hindi nadiskubre hanggang 1817 sa pagtuklas ni Johan August Arfwedson, at ng isang katulong sa laboratoryo na si Jöns Jakob Berzelius, natuklasan ang pagkakaroon ng isang bagong elemento ng habang ang pinag-aaralan ang isang petalite ore. Ang compuonds nito ay tulad sa potasyo at sodyo, kahit na ang kanyang carbonate at hydroxide ay mas mababa sa water soluble at nagkaroon ng mas malaking kapasidad na neutralize acid. Si Berzelius ang nagbigay sa alkalina materyal ng pangalan na "lithos", mula sa Griyego λιθoς (lithos, "bato"), na sumasalamin sa kanyang pagkatuklas sa isang mineral, bilang laban sa sosa at potasa na kung saan ay natuklasan sa plant tissue; ang pangalan nito ay ulirang bilang "lityum" o "lityo" sa tagalog. Si Arfwedson ay nagpakita na ito ay parehong elemento sa mineral ores spodumene at lepidolite. Sa 1818, si Christian Gmelin ay ang unang nakatuklas na ang lithium salts ay magbibigay ng isang maliwanag na pulang kulay sa apoy. Gayunman, ang parehong Arfwedson at Gmelin ay bigo na ihiwalay ang mga elemento mula sa kanyang mga asin nito.[10][11][12] Ang mga elemento ay hindi isolado hanggang sa 1821, nang si William Thomas Brande ay gumawa ng elektrolisis sa lithium oxide, isang proseso na kung saan ay ginamit ni Sir Humphry Davy para ihiwalay ang ibukod ang potasium at sodium.[11][13] Si Brande rin ay nakatuklas ang mga purong asin ng litiyo, tulad ng klorido, at ginanap sa isang pagtatantya ng kanyang atomic weight. Noong 1855, si Robert Bunsen at Augustus Matthiessen ay nakagawa ng malaking dami ng mga metal sa pamamagitan ng elektrolysis ng lithium chloride. Ang produksiyong pangkalakalan (commercial) ng metal na lityo ay nagsimula noong 1923 sa pamamagitan ng Alemang kompanya na Metallgesellschaft AG sa pamamagitan ng elektrolisis ng isang tunaw na bakal na timpla ng lithium chloride at potassium chloride.[10][14]

Mga sanggunian baguhin

  1. "Standard Atomic Weights: Lithium". CIAAW. 2009.
  2. Li(0) atoms have been observed in various small lithium-chloride clusters; see Milovanović, Milan; Veličković, Suzana; Veljkovićb, Filip; Jerosimić, Stanka (October 30, 2017). "Structure and stability of small lithium-chloride LinClm(0,1+) (n ≥ m, n = 1–6, m = 1–3) clusters". Physical Chemistry Chemical Physics (45). doi:10.1039/C7CP04181K.
  3. Gaboy, Luciano L. Lithium, Litiyum, Litiyo, simbolong Li - Gabby's Dictionary: Praktikal na Talahuluganang Ingles-Filipino ni Gabby/Gabby's Practical English-Filipino Dictionary, GabbyDictionary.com.
  4. ASM handbook. {{cite book}}: |first= missing |last= (tulong)CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
  5. Crucible of creation; What really happened in the first few minutes after the big bang? Matthew Chalmers, 5 Hulyo 2008, New Scientist, 28-31, volume 199; issue 2663 [1]
  6. Why Old Stars Seem to Lack Lithium, 16th Aug 2006, Fraser Cain
  7. Lithium Creation In Giant Stars, I.-Juliana Sackmann (Caltech), and Arnold I. Boothroyd (CITA), Proc. of IAU General Assembly "Lithium Joint Discussion 11", ed. F. Spite and R. Pallavicini, Memorie della Societa Astronomica Italiana, Vol. 66, 403-412 (1995) [2]
  8. The Milky Way Galaxy, Leonid S. Marochnik, Anwar Shukurov, Igor Yastrzhembsky, Translated by Anwar Shukurov, Igor Yastrzhembsky, Contributor Anwar Shukurov, Igor Yastrzhembsky, Published by Taylor & Francis, 1996 , ISBN 2-88124-931-0, 9782881249310, p42-46 [3]
  9. Primordial Lithium Abundance as a Stringent Constraint on the Baryonic Content of the Universe, Takeru Ken Suzuki et al 2000 Astrophysics journal 540 99-103 [4][patay na link]
  10. 10.0 10.1 Winter, Mark J. "Chemistry : Periodic Table: lithium: historical information". Web Elements. Nakuha noong 2007-08-19.
  11. 11.0 11.1 Per Enghag (2004). Encyclopedia of the Elements: Technical Data - History - Processing - Applications. Wiley. pp. 287–300. ISBN 978-3527306664.
  12. van der Krogt, Peter. "Lithium". Elementymology & Elements Multidict. Nakuha noong 2008-09-18.
  13. "Timeline science and engineering". DiracDelta Science & Engineering Encyclopedia. Inarkibo mula sa ang orihinal noong 2018-10-12. Nakuha noong 2008-09-18.
  14. Green, Thomas (2006-06-11). "Analysis of the Element Lithium". echeat. Inarkibo mula sa ang orihinal noong 2010-02-01. Nakuha noong 2010-04-19.