Griyegong Mediebal
Ang Griyegong Mediebal (Griyego: Μεσαιωνική ελληνική γλώσσα) na kilala rin bilang Griyegong Bisantino [1] ang yugto ng wikang Griyego sa pagitan ng Mga Gitnang Panahon noong mga 600 BCE at pagbagsak ng Constantinople noong 1453. Ang huling petsa aynagmamarka ng wakas ng Mga Gitnang Panahon sa timog-silangang Europa. Mula ika-7 siglo, ang Griyego ang tanging wika ng pamamahala at pamahalaan ng Imperyong Bisantino. Ang pag-aaral ng wikang Griyegong Mediebal at panitikan ay isang sangay ng mga pag-aaral na pang-Bisantino o Bisantinolohiya na pag-aaral ng kasaysayan at kultura ng Imperyong Bisantino. Ang Griyegong Mediebal ang ugnayan sa pagitan ng mga anyong sinauna at moderno ng wikang Griyego dahil sa isang panig, ang panitikan nito ay malakas pa ring naimpluwensiyan ng wikang Sinaunang Griyego samantalang sa kabilang panig, marami sa mga katangiang linggwistiko ng Modernong Griyego ay nagkakahugis na sa sinasalitang wikang Griyego.
| Griyegong Mediebal | |
|---|---|
| Ἑλληνική Ellinikí | |
| Rehiyon | Silagang Dagat Mediteraneo |
| Panahon | naging Modernong Griyego mula noong 1453 |
Indo-Europeo
| |
Mga sinaunang anyo | |
| Alpabetong Griyego | |
| Mga kodigong pangwika | |
| ISO 639-3 | – |
| Kasaysayan ng wikang Griyego (tignan din: alpabetong Griyego) |
 |
| Proto-Griyego (c. 3000 BCE –1600 BCE)
|
| Micenico (c. 1600 BCE –1100 BCE)
|
| Sinaunang Griyego (c. 800 BCE –330 BCE) Mga dialekto: Aeolic, Arcadocypriot, Attic-Ionic, Doric, Locrian, Pamphylian, Homeric Greek, Macedonian
|
| Griyegong Koine (c. 330 BCE –330 CE)
|
| Griyegong Mediebal (330 CE–1453)
|
| Modernong Griyego (mula 1453) Dialects: Calabrian, Cappadocian, Cheimarriotika, Cretan, Cypriot, Demotic, Griko, Katharevousa, Pontic, Tsakonian, Maniot, Yevanic
|
Kasaysayan at kaunlaranBaguhin
Lumipat si Dakilang Constantino ng kabisera ng Imperyong Romano sa Bizancio (at pinangalanan ang lungsod Constantinople) noong 330. Ang lungsod, maski isang pangunahing imperyal na pagtira bilang ibang mga lungsod tulad ng Trier, Milan, at Sirmium, hindi ay opisyal na kabisera hanggang sa 359. Gayunman, ang imperyal na korte ay doong tumira, at ang lungsod ay politikal na gitna ng mga silangang bahagi ng Imperyong Romano, kung saan ang Griyego ay pangunahing wika. Sa simula, ang Latin ay nanatili ang wika ng parehong korte at hukbo. Ginamit para sa opisyal na dokumento, pero nanghina ang kaniyang impluwensiya. Mula sa simula ng ika-6 na siglo, madalas na sinulat ang mga susog sa batas sa Griyego. Saka, ang mga bahagi ng Romanong Corpus Juris Civilis ay unti-unting isinalin sa Griyego. Sa ilalim ng pamamahala ni Emperador Heraclius (610–641 AD), ni kumuha din ng Griyegong titulong Basileus (Griyego: βασιλεύς, romanisado: basileús, lit. 'hari') noong 610, ang Griyego ay naging opisyal na wika ng Silangang Imperyong Romano. Ito ay sa kabila ng katotohanan na ang mga naninirahan ay ipinalagay ang kanilang mga sarili na mga Romano (Griyego: Ῥωμαῖοι, romanisado: Rhōmaîoi) hanggang sa niyang wakas noong 1453, dahil ipinalagay ang kanilang Estado bilang pagpapanatili ng reglang Romano. Patuloy na ginamit ang Latin sa barya hanggang sa ika-9 na siglo, at mas matagal pa nga para sa ilang mga seremonyang pang-korte.
Sa kabila ng kakulangan ng mga maaaasahang demograpikong tuos, tinataya na ang menos kaysa sa isang katlo ng mga naninirahan ng Silangang Imperyong Romano, mga walong milyong tao, ay mga natibong tagapagsalita ng Griyego. Ang dami ng mga tao na naka-Griyego ay malamang mas mataas pa. Ang mga natibong tagapagsalita ng Griyego ay maraming mga naninirahan ng katimugan ng Balkanikong Tangway, sa timog ng Linya ni Jireček, at lahat ng mga naninirahan ng Asya Menor, kung saan ang mga natibong wika (Prihiyo, Lisiyo, Lidiyo, Kariyo, atbp.), kundi ang Armenyo sa silangan, naging lipol at pinalitan ng Griyego noong ika-5 na siglo.
Sa ano't anuman, ang lahat ng mga lungsod ng Silangang Imperyong Romano ay inimpluwensyahan ng wikang Griyego.
Sa panahon sa pagitan ng 603 at 619, ang timog at silangan ng imperyo (Siria, Ehipto, Hilagang Aprika)) ay sinakop ng Imperyong Sasanida at, pagkatapos ng muling pagkuha ni Heraclius (622–628), gayon ding kinuha ng mga Arabe habang mga pagpapalawak ng mga Muslim di-nagtagal pagkatapos.
Ang Alehandriya, isang gitna ng Griyegong wika at kultura, nahulog sa mga Arabe noong 642. Habang mga ika-7 at ika-8 na siglo, unti-unting pinalitan ng wikang Arabe ang Griyego bilang opisyal na wika sa mga teritoryo na sinasakop tulad ng Ehipto, dahil ang madlang pipol ay natuto ng Arabe. Kaya maagang humina ang paggamit ng Griyego sa Siria at Ehipto. Ang pagsalakay ng mga Eslabo sa Balkanikong Tangway ay nagbawas ng pook kung saan nag-Griyego at nag-Latin (humigit-kumulang sa hilaga ng isang linya mula sa Montenegro sa Varna, Bulgarya). Patuloy na nag-Griyego ang Sicilia at ang mga bahagi ng Magna Graecia, Tsipre, Asya Menor at mas heneral na Anatolya, at mga bahagi ng Tangway ng Crimea. Pagkatapos, nag-away ang Bizancio at ang mga Eslabong kaharian o imperyo para sa mga katimugang Balkan. Ang Griyegong wika na sinalita ng isang katlo ng populasyon ng Sicilia sa panahon ng pagsakop ng mga Norman (1060–1090) ay nanatili masigla sa loob ng mga dekada, pero mabagal na namatay (kasama na ang Arabe) dahil sa kusang polisiya ng Latinisasyon sa wika at relihiyon mula sa kalagitnaan ng dekada ng 1160.
Mula sa huling bahagi ng ika-11 na siglo, ang loob ng Anatolya ay sinakop ng mga Seljuk, kung sino umabante sa kanluran. Dahil sa pagkasop (ng mga Otomano) ng Constantinople noong 1453, ng Peloponeso noong 1459 o 1460, ng Imperyong Trebizond noong 1461, ng Atenas noong 1465, at ng Kahariang Kandia noong 1669, nawalan ang Griyego ng niyang katayuan bilang wikang pambansa hanggang sa paglitaw ng modernong Gresya noong 1821. Ang mga diyalekto mula sa 1453 ay tinukoy bilang Modernong Griyego.
DiglosiyaBaguhin
Kasing aga ng panahong Helenistiko, may tendensya sa isang diglosiya sa pagitan ng wikang pampanitikang Griyegong Atiko at ng bernakular (Koine) na laging bumago. Noong huling antiguwedad, dedmahin ang puwang ay naging imposible. Sa panahong Bisantino, nagpakita ang Griyegong sinulat sa buong espektro ng mga kakaibang rehistro. Ang lahat ng itong mga rehistro ay arkaiko (at ito ay alam sa mga manunulat ng kontemporanyo) sa paghahambing sa kontemporanyong pasalitang bernakular, ngunit nagkaiba ang mga grado.
Ang ganyang mga kaibahan ay sumasaklaw ng:
- Isang estilong medyo arkaiko para sa karamihan ng ordinaryong pagsulat, at sa karamihan batay sa Koine ng Bibliya at maagang Kristiyanong panitikan, at
- Isang estilong artipisyal at napakaaral, na ginamit ng mga manunulat na may mas matataas na pangarap na pampanitikan, at na tinularan ang uliran ng Klasikong Atiko, para ituloy ang Atisismo sa huling antiguwedad.
Sabay-sabay, bumuti ang bernakular batay sa mas maagang Koineng sinalita, at umabante sa isang yugto na sa maraming mga paraan ay nahahawig ang Modernong Griyego sa kaniyang balarila at ponolohiya noong simula ng ika-1 na milenyo AD. Nagsimula sa unang pagkakataon ang panitikan na naglarawan ng Griyegong Demotiko noong humigit-kumulang 1100.
Sa loob ng panitikang pinanatili sa Atiko, kumuha ng prominenteng lugar ang iba't-ibang porma ng historiograpiya. Binuo ang mga kronika at saka klasisista, ang kontemporanyong mga obra ng historiograpiya, at ang mga buhay ng mga santo. Natagpuan ang panulaan sa mga himno at panulaang eklesiyastiko. Ang maraming mga Bisantinong emperador ay mga aktibong manunulat at sumulat ng mga kronika o obra tungkol sa pamamahala ng estadong Bisantino, at saka ng obra na estratehiko o pilolohiko.
Saka, may mga liham, legal na teksto, at napakaraming rehistro at talaan. Ang mga konsesyon sa Griyegong sinalita ay hinanap, halimbawa, sa Kronograpiya ni John Malalas mula sa ika-6 na siglo, sa Kronika ni Teopanes ang Kumpesor (ika-9 na siglo), at sa mga obra ng Emperador Constantino VII (sa gitnang ika-10 na siglo). Ang itong mga obra ay inimpluwensyahan ng bernakular ng panahon sa pili ng mga salita at idiyoma, pero madalas na sumunod ng mga uliran ng Koineng sinulat sa kaniyang morpolohiya at sintaksis.
Tinawag ang pormang sinalita ng Griyego na "bernakular na wika" (Griyego: γλῶσσα δημώδης, romanisado: glōssa dēmōdēs), "Griyegong basiko" (Griyego: ἁπλοελληνική, romanisado: haploellēnikē), "ang sinalita" (Griyego: καθωμιλημένη, romanisado: kathōmilēmenē), o "[wikang] Romano" (Griyego: Ῥωμαιϊκή, romanisado: Rhōmaiïkē). Bago ang ika-13 na siglo, napakadadalang ang mga halimbawa ng mga teksto na sinulat sa bernakular na Griyego. Sumaklaw ng mga halaw ng popular na mga acclamatio (Griyego: ἀκτολογία}, romanisado: aktologia), mga salawikain, at karaniwang mga pormulasyon na paminsan-minsan pumasok sa Griyegong panitikan. Mula sa tapos ng ika-11 na siglo, inidokumento ang mga bernakular na tula mula sa mundong pampanitikan ng Constantinople.
Ang Digenes Akritas (Griyego: Διγενῆς Ἀκρίτας), isang koleksiyon ng mga magigiting saga mula sa ika-12 na siglo na mamaya na nalikom sa isang tulang epiko, ay unang obrang pampanitikan na puspusang sinulat sa bernakular. Lumitaw noong ika-12 na siglo, katabi ng nobela ng romansa sa Pranses, halos bilang isang reaksiyon sa renasimiyentong Atiko habang dinastiyang Komnenoi sa mga obra tulad ng Kronograpiya (ni Michael Psellos, noong gitnang bahagi ng ika-11 na siglo) o ng Alexiad, ang talambuhay ni Emperador Alexios I Komnenos na sinulat ng niyang anak na babaeng Anna Komnene noong isang siglo mamaya. Sa blangkong berso (versus politicus) na may labinlimang pantig, inaatupag ng Digenes Akritas ang parehong sinaunang at mediebal na magigiting saga, pero rin ang mga kuwento ng mga hayop at halaman.
Natatangi ang Kronika ng Morea (Griyego: χρονικὸν τοῦ Μορέως), isang kronika sa berso mula sa ika-14 na siglo. Pinananatili rin sa mga bersiyon sa Pranses, Italyano, at Aragones, at inaatupag ang kasaysayan ng piyudalismo ng mga Franco sa Peloponeso habang Frankokrasiya (Griyego: Φραγκοκρατία, Latin: Francocratia) o Latinokrasiya (Griyego: Λατινοκρατία, Latin: Latinocratia) ng Prinsipalidad ng Akaya, isang estado na itinatag pagkatapos na Ikaapat na Krusada at pagbagsak ng Constantinople noong ika-13 na siglo.
Nasa ilang mga dokumento mula sa katimugang Italya, na sinulat noong ika-10 na siglo, may unang ebidensiya ng bernakular na Griyegong tuluyan. Kinabilangan ang mamaya na tuluyan ng mga aklat ng mga batas, mga kronika, at mga piraso ng mga obra tungkol sa relihiyon, kasaysayan, at medisina. Ang dualismo sa pagitan ng pampanitikan at bernakular ay tumagal hanggang sa ika-20 na siglo, kung kailan ipinasiya ang suliranin ng wikang Griyego pabor sa bernakular nonng 1976.
Mga diyalektoBaguhin
Ang pagpapatagal hanggang sa Gitnang Kapanahunan ng nag-iisang estadong Grekopono, ang Imperyong Bisantino, ay nangahulugan na, hindi tulad ng Bulgar na Latin, ang Griyego ay hindi bumiyak sa hiwalay na mga wika. Gayunman, dahil sa pagbalian ng estadong Bisantino sa tapos ng unang milenyo, nagsimula maghiwalay ang mga diyalekto na ngayong ibinukod, tulad ng Griyegong Mariupol (Crimea), Griyegong Pontiko (Asya Menor katabi ng Dagat Itim), at Griyegong Cappadocian (gitnang Asya Menor). Ang mga diyalekto ng mas lumang pinagmulan, na ngayong ginagamit pa, ay diyalekto Griko (katimugang Italya) at wikang Tsakoniyo (Peloponeso). Ang Griyego ng Tsipre ay pampanitikang wika na noong huling Gitnang Kapanahunan, at ginamit sa Mga Assize ng Tsipre at mga kronika nina Leontios Machairas at Georgios Boustronios
Mga sanggunianBaguhin
- ↑ "There is a pending petition for an ISO639-3 code of Medieval Greek: gkm". Sil.org. Tinago mula sa orihinal noong 2013-01-03.